بررسی سبک شناسانه معارف بهاءولد

معارف بهاءولد یکی از متون مهم عرفانی قرن ششم و اوایل قرن هفتم است که با توجه به شیوه نگارش آن که در بسیاری از مواضع، به طرز جریان سیال ذهن(سوررئالیسم) نوشته شده، از نظر زیبایی شناسی و زبانی و محتوایی حایز اهمیت فراوان و دارای ویژگی های منحصربه فردی است. هدف پژوهش حاضر، بررسی سبک این کتاب است، که در سه فصل تنظیم شده است؛ فصل اول به سطح فکری اثر متوجه است، و بسامد افکار نویسنده و گرایش های مذهبی و عرفانی او را مد نظر دارد. فصل دوم به سطح ادبی اثر اختصاص دارد و هدف آن معرفی صنایع ادبی در حوزه بیان و بدیع معنوی و معانی است و به تحلیل این مسأله می پردازد که آیا کاربرد و بسامد این صنایع با شرایط فرهنگی و اجتماعی ای که نویسنده در آن پرورش یافته، سازگار است یا نه؟ و فصل سوم نیز به بررسی سطح زبانی اثر می پردازد که خود شامل سه بخش می شود: بخش اوّل به سبک شناسی آواها و موسیقی کلام اختصاص دارد؛ بخش دوم بر ویژگی های لغوی متن متمرکز است و کهن-گرایی (آرکائیک) در لغات، و کاربرد واژگان بیگانه... را در نظر دارد؛ و بخش سوم نیز به مختصات نحوی اثر و نوع جملات و افعال و ارکان جمله... پرداخته است. نثر کتاب به سبک ساده و مرسل و تأثیر گرفته از زبان محاوره بلخ است که البته برخی از ویژگی های آغاز تحول از سبک مرسل قدیم به سبک جدیدتر را نیز داراست. تأثیر زبان عصر نویسنده را، که نوشتن به شیوه مصنوع و متکلّف بوده، به استثنای استشهاد به آیات و احادیث و گاهی شعر فارسی یا عربی، در کتاب نمی بینیم. عامل موثر در سبک نویسنده شغل و شرایط اجتماعی و فرهنگی اوست و از تشبیهات نو و به ویژه تشبیه تمثیل و تصاویر آفاقی برای روشن-گری معانی دیریاب عرفانی بهره برده است. تشبیه، بسیار بیشتر از استعاره به کار رفته و همچنین جاندارانگاری و کنایه نیز در کتاب فراوان است. بهاءولد عارفی شادی گرا و مزه طلب است. شکایت از پای بندی به متعلقان را در یادداشت هایش بسیار زیاد می بینیم، او نسبت به زن، بدبین است. با سماع و موسیقی موافق است؛ امّا سماع رواج-یافته در تصوف را نمی پسندد. به ستیز با عقل و فلسفه می پردازد و به نوعی از عرفان جزءگرایانه (اتمیستیک) می اندیشد. مذهب او حنفی و به عقاید اشاعره پای بند است. البته در این زمینه میانه-روی دارد و گاهی عقاید معتزلی را صحیح می داند. پژوهش حاضر از شیوه توصیفی - تحلیلی پیروی می کند و روش کار، به صورت کتابخانه ای و فیش برداری از نکات کتاب دو جلدی معارف و مطالب کتب مربوط است و سپس طبقه بندی و مرتب سازی موضوعات و تحلیل داده ها صورت گرفته است.